Μνημείο Κατακομβών

Οι Κατακόμβες της Μήλου είναι σύμπλεγμα τριών -κατά βάσιν- στοών γεμάτων με τάφους, που έχουν σκαφτεί στα πλευρά και το δάπεδο του υπόγειου αυτού ταφικού συγκροτήματος. Είναι το μεγάλο κοινοτικό νεκροταφείο των πρώτων χριστιανικών χρόνων στη Μήλο, σκαμμένο στον λόφο έξω από τα τείχη της αρχαίας πόλεως της Μήλου και κοντά στο χωριό Τρυπητή. Το χωριό ονομάστηκε έτσι, από τις πολλές τρύπες, δηλ. τα πολλά ταφικά σπήλαια της περιοχής, τόσον ελληνικά, όσο και ρωμαϊκά, αλλά και χριστιανικά, πολλά των οποίων χρησιμοποιήθηκαν και χρησιμοποιούνται ακόμη, από τους κατοίκους και ως κατοικίες ή βοηθητικοί χώροι. . Oι κατακόμβες ανακαλύφθηκαν από αρχαιοκάπηλους και έγιναν γνωστές μετά τη σύλησή τους, το 1840

Ο Γερμανός αρχαιολόγος Λουδοβίκος Ρος (Ross) που μελέτησε το μνημείο το 1843, τρία χρόνια μετά την ανακάλυψή τους, έκρινε από διάφορες επιγραφές  πως οι Κατακόμβες ανήκουν στον 2ο μ. Χ. αιώνα ίσως και στον 1ο. Χρησιμοποιήθηκαν σαν νεκροταφείο αλλά και σαν τόπος λατρείας από την αρχή που διαδόθηκε η νέα θρησκεία μέχρι τον 5ο αιώνα μ.Χ. Οι τρεις στοές  μαζί με πέντε διαδρόμους και ένα νεκρικό θάλαμο αποτελούν ένα δαιδαλώδες σύστημα συνολικού σημερινού μήκους 185 μέτρων  και αριθμούν 291 τάφους. Ο Ρος εκτιμά πως σε όλη την ευρύτερη περιοχή οι τάφοι ανέρχονται σε 1500-2000, και πως οι ταφές φτάνουν τις 8000. Κάποιοι άλλοι μιλάνε για νεκρόπολη 10.000  νεκρών.

Στο εσωτερικό των κατακομβών, δεξιά και αριστερά επάνω στους τοίχους, υπάρχουν τα «αρκοσόλια» (σκαμμένες αψίδες) όπου μέσα σ’ αυτά, καθώς και στο πάτωμα, ανοίγονταν οι τάφοι. Aρκοσόλια σήμερα σώζονται 126 (Πετροχείλου, 1972) και υπολογίζεται ότι έχουν ταφεί μερικές χιλιάδες νεκρών.  Στα τύμπανα των αρκοσολίων αλλά και μεταξύ των τάφων υπάρχουν κοιλώματα όπου τοποθετούσαν λυχνάρια. Φαίνονται ακόμη τα ίχνη καπνού. Επίσης διακρίνονται ίχνη διακοσμήσεων όπως χρωματιστές ταινίες και λουλούδια και χριστογράμματα και επιγραφές. Η υγρασία και ο χρόνος έχουν επιφέρει την καταστροφή των και λίγα πράγματα μπορεί κανείς να δεί Σήμερα έχουν τοποθετηθεί ηλεκτρικοί λαμπτήρες που φωτίζουν το χώρο διακριτικά και δημιουργούν την ατμόσφαιρα εκείνων των χρόνων. Οι στοές είχαν διάφορες εισόδους στο εξωτερικό περιβάλλον, αλλά σήμερα λειτουργεί μόνο μία, αυτή της δεύτερης κατακόμβης ή των «Πρεσβυτέρων», απ’ όπου μπορεί να εισέλθει ο επισκέπτης. Μια τέτοια επιγραφή μπορεί να δει ο σημερινός επισκέπτης στη δεύτερη κατακόμβη, στο 6ο αρκοσόλιο δεξιά. Είναι η επιγραφή των «Πρεσβυτέρων», απ’ όπου και το όνομά της. . Την παραθέτομε όπως την διάβασε και αντέγραψε ο καθηγητής Λουδοβίκος Ρος:

«Εν Κυρίω. Οι πρεσβοίτεροι, οι πάσης μνήμης άξιοι Ασκλήπις και Ελπίζων κε Ασκλήπις κε Αγαλίασις διάκονος και Ευτυχία παρθενεύσασα κε Κλαυδιανή παρθενεύσασα και Ευτυχία η τούτων μήτηρ, ένθα κείντε. Και επί γέμι το θηκίον τούτο, ενορκίζω υμάς τον ώδε εφεστώτα άνγελον μη τις ποτε τολμή(ση) ενθάδε τινα καταθέσθε. Ιησού Χριστέ βοήθει τω γράψαντι πανοικί»

Τα ονόματα των πρώτων χριστιανών, που εμφανίζονται στις επιγραφές των Κατακομβών της Μήλου, ερμηνεύονται από τους ερευνητές ως ανήκοντα σε εκχριστιανισμένους Ιουδαίους. Η άποψη αυτή ενισχύεται από το γεγονός ότι σε μονόγραμμα του Χριστού, το σύμβολο Α-Ω (η Αρχή και το Τέλος), είναι γραμμένο ανάποδα, δηλαδή Ω-Α, πράγμα που εξηγείται μόνον εάν εγράφη από Ιουδαίο, αφού οι Ιουδαίοι γράφουν από δεξιά προς τα αριστερά. Εξ άλλου είναι γνωστόν ότι εις την Μήλο, είχαν συγκεντρωθεί πολλοί Ιουδαίοι που έκαναν εμπόριο των πολλών και χρησίμων από τότε, ορυκτών της Μήλου που εξορύσσοντο και μετεφέροντο σε όλη την αχανή Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία.

Ακόμα στην ίδια κατακόμβη, στη μέση περίπου, υπάρχει ένας τάφος σκαμμένος στο βράχο υπό μορφή σαρκοφάγου. Πιστεύεται ότι είχε ταφεί σ’ αυτόν ένας από τους πρώτους μάρτυρες της χριστιανοσύνης και ακόμα ότι οι πρώτοι χριστιανοί τον χρησιμοποιούσαν ως Αγία Τράπεζα στις λειτουργίες τους (Mensa martyrum). ,όπως αποδεικνύεται από το κομμάτι του πετρώματος, που έχει αφεθεί στη θέση του στο μέσο περίπου της στοάς Β΄. Από τις βάσεις που βρέθηκαν στα τέσσερα άκρα κατά την έρευνα του 1928, υποθέτουμε ότι πάνω από την Τράπεζα, υπήρχε αρχικά “κιβώριο”.

H δραστηριότητα των πρώτων χριστιανών στις κατακόμβες σταματά λίγο μετά τη θεσμοθέτηση της ανεξιθρησκίας (Διάταγμα των Μεδιολάνων), ή μέχρι να καταστραφεί και να εγκαταλειφθεί η αρχαία πόλη του Kλήματος από σεισμούς τον 5ο ή 6ο αιώνα μ.X., μέχρι την 26η  Δεκεμβρίου τοῦ 1843, όταν ὁ Μανώλης Μαθιουδάκης « δι’ ἀνασκαφῆς ἐπί τοῦ ἀγροῦ του, κειμένου πλησίον τῆς ἀρχαίας πόλεως, ἀνηῦρεν ἕν σπήλαιον…» ἀπεκάλυψε τόν κεκρυμμένο στά ἔγκατα τῆς Μηλίας γῆς θησαυρό καί ὁ Δημοδιδάσκαλος Κωνσταντίνος Ἰατροῦ «ἀντέγραψε πιστά, κατά τούς ἰσχυρισμούς του, δύο ἐπιγραφάς τῶν μνημείων καί τάς ἔστειλεν μέ ἀναφοράν του εἰς τό Ὑπουργεῖον τῶν Ἐκκλησιαστικῶν».

Το 1856, ο Γιαννούλης Μαρκαντώνης, χωρικός από το Κλήμα, έγραφε στην διαθήκη του «Της θυγατέρας μου Μαρίας αφήνω και την Ελληνική Σπηλιά». Το 1822 το Ελληνικό Δημόσιο έδωσε 1000 δραχμές στον τελευταίο ιδιοκτήτη Αναγνώστη Μαθιουδάκη. Τρία χρόνια αργότερα έφτασε την Μήλο ο Γερμανός καθηγητής της αρχαιολογίας στην Αθήνα Ρος και έκανε την πρώτη χαρτογράφηση.

Τό 1907, ὁ πρωτοπόρος τῆς Χριστιανικῆς Ἀρχαιολογίας καί συνιδρυτής τῆς Χριστιανικῆς Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρείας, Γεώργιος Λαμπάκης, ἦλθε στή Μῆλο, ἐρεύνησε, μελέτησε καί φωτογράφισε  τό μοναδικό αὐτό Μνημεῖο.

Τό 1927, ὁ Καθηγητής τῆς Χριστιανικῆς Ἀρχαιολογίας τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν Γεώργιος Σωτηρίου, παρακινημένος ἀπό τήν ἱστορική πλέον φροντιστηριακή ἐργασία τοῦ τότε φοιτητή, ἀείμνηστου Πρωτοπρεσβυτέρου Ἰωάννη Ράμφου, τοῦ Κιμώλιου, ἐπισκέφθηκε τή Μῆλο καί προέβη στή σημαντικότερη, μέχρι σήμερα, μελέτη τοῦ Μνημείου, τά πορίσματα τῆς ὁποίας ἔχουν ἀποθησαυριστεῖ στόν Γ΄ τόμο τῶν Ἐπίσημων Πρακτικῶν τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν, τό 1928.

Στις 16 Αὐγούστου τοῦ 1953, ὕστερα ἀπό 1500 καί πλέον χρόνια, γίνεται γιά πρώτη φορά δέηση στίς Κατακόμβες.

«Καί μάλιστα μέ τόσον πολυπληθές ἐκκλησίασμα, ὅπως τότε στά χρόνια τῶν πρώτων Χριστιανῶν. Ἡ δέησις στίς Κατακόμβες ἦταν ἀπό τά κυριώτερα μέρη τοῦ Προγράμματος τῆς ἐκδρομῆς τῶν Συλλόγων Μηλίων Ἀθηνῶν-Πειραιῶς. Ἐπιτυχέστερη ἀσφαλῶς ἔμπνευσις δέν ἠμπροῦσε νά γίνῃ. Ἦταν μιά χαρά νά τούς βλέπῃς ὅλους αὐτούς. Ἀνάμικτοι, ἁπλοϊκοί καί σπουδαγμένοι. Πλούσιοι καί πτωχοί. Ξένοι καί ἰδικοί. Γνωστοί καί ἄγνωστοι, ἑνωμένοι ὅλοι στόν ἴδιο σκοπόν. Ἕνας ἀέρας ἀγάπης ἐτίλυγε τόν καθένα… Σέ μιάν βαθειάν καί ἀνήλιαγην σπηλιά. Πού-τί περίεργο;-οὔτε ἴχνος μυρουδιᾶς μούχλας δέν αἰσθανόμεθα. Πραγματικά, πρέπει νά νοιώθῃ ὑπερηφάνειαν κάθε Ἕλληνας καί κάθε Μηλιός ἰδιαιτέρως, γιατί στόν τόπο μας σώζονται ἀκόμη 2.000 καί πλέον τάφοι τῶν πρώτων Χριστιανῶν.Τάφοι ἁγίων Μαρτύρων τῆς τρισαγίας μας πίστεως….»(Ἐφημ. Φωνή τῆς Μήλου, 1953)

Τέλη Ἰουνίου, τοῦ 1956, ὁ Μητροπολίτης Σύρου Φιλάρετος, κατέθεσε συμβολικά τό θεμέλιο λίθο τοῦ Ἱ.Ναοῦ τῶν Ἁγίων Πάντων, πάνω στήν ἀνατολική κεραία τοῦ σταυροειδοῦς Παλαιοχριστιανικοῦ Βαπτιστηρίου, ἐντός τοῦ Ἀρχαιολογικοῦ χώρου, στίς «Τρεῖς Ἐκκλησιές», σέ ἀγρό, τόν ὁποῖο πρόθυμα διέθεσε ὁ Ἀντώνιος Καμπούρης ἀπό τήν Τρυπητή καί διά συμβολαίου δώρισαν στήν πλησιόχωρη ἐνορία τοῦ Ἁγίου Νικολάου τά παιδιά του Αἰκατ. Καμπούρη, θεολόγος, καί Ἐμμανουήλ Καμπούρης, δικηγόρος.

Έκτοτε,  τόσο οι Μητροπολίτες Δωρόθεος Α (Στέκας) και Δωρόθεος Β΄ (Πολυκανδριώτης), ὀσο και οι φορεῖς τῆς Ἐπαρχιακῆς, Νομαρχιακῆς καί Τοπικῆς Αὐτοδιοικήσεως, η τέως Έπαρχος Μήλου, οι Δήμαρχοι, και ιδιαιτέρως ο σημερινός Δήμαρχος Μήλου, τά πατριωτικά καί πολιτιστικά Σωματεῖα, ο Σύλλογος « ΟΙ ΦΙΛΟΙ ΤΩΝ ΚΑΤΑΚΟΜΒΩΝ ΜΗΛΟΥ», το Υπουργείο Πολιτισμού και οι Υπηρεσίες της 2ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κατέβαλαν συντονισμένες προσπάθειες, ώστε να ξεπεραστούν τα αναφυόμενα τεχνικά και γραφειοκρατικά προβλήματα και να αναδειχθεί το μνημείο, να συντηρηθεί, να καταστεί προσβάσιμο, να αποκαλυφθεί πλήρως και να αποτελέσει κέντρο θρησκευτικού και πολιτιστικού τουρισμού.

Προς το σκοπό αυτό, στό Συνεδριακό Κέντρο Μήλου «Γεώργιος Ηλιόπουλος» συγκλήθηκαν δύο Ἐπιστημονικές Ἡμερίδες, ἡ μέν πρώτη τήν 22α Σεπτεμβρίου 2001, ὑπό τήν αἰγῖδα καί τήν Προεδρία τοῦ Μακαριστοῦ Ἀρχιεπισκόπου Χριστοδούλου, καί τήν 21η Ἰουνίου 2008, ὑπό τήν αἰγίδα τοῦ Μακαριωτάτου Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν καί πάσης Ἑλλάδος κ. Ἱερωνύμου Β΄, στις οποίες διακεκριμένοι Ἐπιστήμονες καί Κληρικοί κατέθεσαν ἐνδιαφέρουσες εἰσηγήσεις.

Σημαντική υπήρξε η συμβολή για την προβολή του Μνημείου των αειμνήστων Μηλίων, Αρχιμ. Αθανασίου Σφουγγατάκη και συγγραφέως Αντωνίου Δρούγκα.

Ἡ ἀνακοίνωση κατά τήν Συνεδρίαση τῆς Παρασκευῆς, 11ης Μαΐου 2007, τοῦ Εἰκοστοῦ Ἑβδόμου Συμποσίου τῆς Βυζαντινῆς καί Μεταβυζαντινῆς Ἀρχαιολογίας καί Τέχνης, στό Βυζαντινό καί Χριστιανικό Μουσεῖο Ἀθηνῶν, ἐκ μέρους τοῦ τότε Ἔφόρου Βυζαντινῶν Ἀρχαιοτήτων, Ἀρχαιολόγου κ. Χαραλάμπους Πέννα τῆς ἀποκαλύψεως, κατά τήν διάρκειαν τῶν ἐργασιῶν διά τήν κατασκευήν ἐξόδου κινδύνου τῆς Κατακόμβης Α΄, μίας νέας στοᾶς, ἡ ὁποία δέν περιλαμβάνεται εἰς τά χρησιμοποιούμενα σήμερον σχέδια καί ἡ ὁποία ἐπικοινωνεῖ μέ τήν στοάν  Α΄ καί, ἐνδεχομένως, διασώζει τήν μοναδικήν ἀρχικήν εἴσοδον τῶν Κατακομβῶν, ταυτίζεται, ὅμως, ἐν πολλοῖς μέ τό σχέδιον ἀποτυπώσεως τοῦ Bayet (Μπαγιέ), καθώς καί μιᾶς μονολιθικῆς σαρκοφάγου καί παλαιοχριστιανικῶν λυχνιῶν, χρονολογουμένων ἀπό τόν 3ον ἕως καί τόν 5ον  μ.Χ. αἰῶνα, αποτέλεσαν μια σημαντική εξέλιξη στη μελέτη του μνημείου..

Ἀλλά καί ἡ διάδοχος τοῦ κ. Πέννα, Προϊσταμένη τῆς Ἐφορείας Βυζαντινῶν Ἀρχαιοτήτων, κα. Αἰκατερίνη Δελαπόρτα, συνέχισε τό ἀνασκαφικό ἔργο τοῦ κ. Πέννα καί προέβη προσφάτως στήν ἀποκάλυψιηνέων, ἀσυλλύτων τάφων, ἐντός τῶν ὁποίων εὑρέθησαν σταυροί, ὀστᾶ, φιαλλίδια καί μικραί λυχνίαι, εὑρήματα, ἡ κατασκευή τῶν ὁποίων ἀνάγει τήν χρῆσιν τοῦ τάφου εἰς τόν 3ον μ. Χ. αἰῶνα.

Μετά τις τελευταίες «Επεμβάσεις στερέωσης, προστασίας και βελτίωσης επισκεψιμότητας Κατακομβών Μήλου», ο Αρχαιολογικός χώρος των Κατακομβών Μήλου επαναλειτούργησε από την  18 Φεβρουαρίου 2010, και η επισκεψιμότητά του μέχρι και τήν 24η Αυγούστου ανήλθε στους 10.014  επισκέπτες.

Με το υπ’ αριθμ.πρωτ. 179/16.01.2009 έγγραφό του ο Σεβ. Μητροπολίτης Σύρου κ. Δωρόθεος Β΄ εισηγήθηκε στην Ιερά Σύνοδο την ανακήρυξη της Μήλου ως ιεράς νήσου, η οποία και έγινε, με απόφαση της Βουλής των Ελλήνων, επί Υπουργείας κ. Προκόπη Παυλόπουλου, δημοσιευθείσης στο υπ’ αριθμ.  163/04.09/2009 ΦΕΚ, τ. Α΄.